Hơn ba thập kỷ qua, bằng sự hợp tác chiến lược và bền bỉ, Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (CIAT) trong vai trò đối tác nghiên cứu và Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia (ACIAR) với vai trò nhà tài trợ đã đóng góp then chốt vào việc đưa cây sắn Việt Nam từ một cây lương thực giá trị thấp trở thành ngành hàng xuất khẩu tỷ đô, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững trong tương lai.

Từ những hạt giống đầu tiên đến cuộc cách mạng năng suất

Trước những năm 1990, cây sắn ở Việt Nam chủ yếu được trồng với các giống địa phương như Gòn, Chuối, Dù, Xanh Vĩnh Phú... vốn chỉ phục vụ cho nhu cầu ăn tươi, chăn nuôi nhỏ lẻ với năng suất củ và hàm lượng tinh bột rất thấp, chỉ đạt 7 - 8 tấn/ha.

Bước ngoặt lịch sử đến vào năm 1987 khi Giáo sư Kazuo Kawano - đại diện CIAT ký biên bản hợp tác đầu tiên với Viện Sinh học nhiệt đới, mở đầu cho chương trình phát triển giống sắn tại Việt Nam. Ngay sau đó, hơn 500 dòng sắn lai đầu tiên từ nguồn gen quý giá của CIAT đã được đưa về Việt Nam để khảo nghiệm, đánh giá tại Trung tâm Nghiên cứu Thực nghiệm Nông nghiệp Hưng Lộc (thuộc Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Miền Nam).

Chương trình nhanh chóng được mở rộng hợp tác với một mạng lưới các viện nghiên cứu, trường đại học trên cả nước, hình thành nên mạng lưới nghiên cứu và chuyển giao tiến bộ kỹ thuật cho cây sắn của Việt Nam.

Kết quả của sự hợp tác này là một cuộc cách mạng thực sự. Hàng loạt giống sắn ưu tú do CIAT cung cấp và các nhà khoa học Việt Nam chọn tạo đã được công nhận để đưa vào sản xuất, tiêu biểu như KM60, SM937-26, KM98-1, KM98-7, Sa21-12, KM101.

Đặc biệt, giống sắn KM94 có nguồn gốc CIAT/Colombia nhập nội vào Việt Nam trong nguồn gen khảo nghiệm liên Á đã trở thành một "huyền thoại", chiếm tới 40 - 50% diện tích sắn ở phía Nam và 70 - 80% ở phía Bắc, góp phần nâng năng suất sắn trung bình cả nước lên trên 20 tấn/ha, thậm chí nhiều vùng đạt 30 - 35 tấn/ha.

Nhờ đó, Việt Nam từ một nước có năng suất sắn thấp đã vươn lên mạnh mẽ với hơn 90% trong tổng số trên 500.000 ha sắn hiện nay được trồng bằng các giống có nguồn gốc từ CIAT, đóng góp vào kim ngạch xuất khẩu ổn định khoảng 1 tỷ USD mỗi năm.

Đối phó thách thức mới bằng hợp tác sâu rộng

Khi ngành sắn đang trên đà phát triển, những thách thức mới đã xuất hiện, đặc biệt là sự bùng phát của các dịch hại nguy hiểm. Từ năm 2017, bệnh khảm lá sắn (CMD) đã lây lan nhanh chóng, gây thiệt hại nặng nề.

Trước bối cảnh đó, sự hợp tác giữa CIAT và các viện nghiên cứu tại Việt Nam dưới sự tài trợ quan trọng của ACIAR đã kịp thời triển khai dự án "Thiết lập các giải pháp bền vững đối với bệnh hại trên cây sắn ở khu vực Đông Nam Á" giai đoạn 2019 - 2024.

Dự án đã giúp Việt Nam tiếp cận nguồn gen kháng bệnh từ CIAT/Colombia. Sau nhiều năm nỗ lực, các nhà khoa học đã chọn tạo và công nhận thành công các giống sắn kháng tuyệt đối bệnh khảm lá như HN1, HL-RS15..., mang lại hi vọng lớn cho nông dân.

Chưa dừng lại ở đó, ACIAR tiếp tục phê duyệt khoản tài trợ cho CIAT và các đơn vị nghiên cứu ở Việt Nam, Lào, Campuchia để triển khai dự án “Hệ thống sản xuất sắn bền vững và chống chịu bệnh hại khu vực sông Mê Kông” giai đoạn 2023 – 2028. Mục tiêu hướng tới của dự án nhằm chung tay xây dựng và nâng cao chuỗi giá trị ngành sản xuất sắn ở khu vực trong thời gian tới.

Bên cạnh chọn giống, CIAT còn chuyển giao các công nghệ tiên tiến như nhân nhanh giống bằng kỹ thuật Invitro và nhà màng Tunnel giúp rút ngắn thời gian cung cấp hom giống sạch bệnh ra sản xuất, nhanh hơn tới 15 lần so với phương pháp truyền thống. Các quy trình canh tác bền vững như trồng xen, trồng cỏ Vetiver chống xói mòn... cũng được nghiên cứu và phổ biến rộng rãi.

Nền tảng vững chắc cho chiến lược quốc gia

Những thành tựu to lớn từ sự hợp tác hiệu quả với CIAT và sự hỗ trợ thiết thực của ACIAR đã tạo ra nền tảng khoa học và thực tiễn vững chắc, góp phần đưa cây sắn trở thành một trong những cây trồng chiến lược của quốc gia.

Minh chứng rõ nét nhất cho tầm quan trọng này là việc ngày 17/4/2024, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã ký Quyết định số 1115/QĐ-BNN-TT phê duyệt Đề án “Phát triển bền vững ngành hàng sắn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050”.

Đề án đặt mục tiêu cụ thể đến năm 2030, diện tích trồng sắn cả nước ổn định ở mức 480.000 - 510.000 ha, tổng sản lượng củ tươi đạt 11,5 - 12,5 triệu tấn. Quyết định này không chỉ khẳng định vị thế của ngành sắn mà còn mở ra một giai đoạn phát triển mới, đòi hỏi sự đầu tư mạnh mẽ hơn nữa vào khoa học công nghệ, chế biến sâu và xây dựng chuỗi giá trị bền vững.

Hành trình hợp tác hơn 30 năm giữa Việt Nam với CIAT và các đối tác tài trợ như ACIAR là một hình mẫu thành công về chuyển giao khoa học công nghệ và hợp tác quốc tế trong nông nghiệp. Từ những giống sắn đầu tiên đến các giải pháp công nghệ cao, sự hợp tác này đã góp phần thay đổi số phận của một cây trồng, tạo sinh kế cho hàng triệu nông dân và đóng góp quan trọng vào nền kinh tế đất nước.

Với nền tảng là Đề án Phát triển bền vững ngành hàng sắn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, ngành sắn Việt Nam đang đứng trước những cơ hội lớn. Chắc chắn rằng, sự đồng hành liên tục của các đối tác quốc tế như CIAT và ACIAR sẽ tiếp tục là nguồn lực quý báu giúp Việt Nam thực hiện thành công các mục tiêu chiến lược, đưa ngành sắn phát triển lên một tầm cao mới, hiệu quả, bền vững và có khả năng cạnh tranh cao trên thị trường toàn cầu.

Theo Trọng Hiển – Ngọc Hùng/ NNVN