Thông tin trên được các nhà khoa học chia sẻ tại Diễn đàn “Giải pháp phòng trừ bệnh héo vàng hại chuối”, do Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Báo Nông nghiệp và Môi trường và Viện Nghiên cứu Rau quả, phối hợp tổ chức, sáng 13/12 tại TP. HCM.

Bệnh Panama - mối đe dọa lớn trên cây chuối

Theo báo cáo của Cục Trồng trọt và BVTV, hiện nay, diện tích trồng chuối của Việt Nam 163.000ha (chỉ đứng sau sầu riêng), kim ngạch xuất khẩu đạt 380 triệu USD. Tuy nhiên, cây chuối cũng đang phải gặp một số thách thức không nhỏ, nhất là dịch bệnh Panama.

Theo TS. Chih-Ping Chao, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chuối Đài Loan (Trung Quốc), chủng 4 (Tropical Race 4 - TR4) trên bệnh Panama là chủng nấm đất có khả năng tồn tại hàng chục năm, lây lan qua giống, đất, nước tưới, phương tiện và con người. Khi đã xuất hiện, biện pháp hóa học gần như không hiệu quả, còn việc tiêu hủy vườn chỉ giúp khoanh vùng chứ không thể làm sạch đất.

Tại Philippines, TR4 được ghi nhận trên chuối Cavendish từ 2000, lan nhanh xuống vùng thấp và đến năm 2013 đã làm hàng nghìn ha mất khả năng canh tác, trong đó nông hộ nhỏ lẻ chịu ảnh hưởng nặng nhất.

Tại Việt Nam, TS. Trần Ngọc Hùng, Bộ môn Công nghệ Sinh học (Viện Nghiên cứu Rau quả) cho hay, bệnh Panama (hay còn gọi là bệnh héo vàng hại chuối tại Việt Nam) đang là mối đe dọa lớn đối với ngành, gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế và sinh kế. Tác nhân gây bệnh là Fusarium oxysporum f. sp. cubense (Foc), một loại nấm sống trong đất, xâm nhập qua rễ và làm tắc nghẽn mạch dẫn của cây, dẫn đến các triệu chứng điển hình như vàng lá và héo rũ từ lá già.

Các chủng Foc (races) được phân thành nhiều chủng: Chủng 1 và Chủng 2 gây hại trên các giống quan trọng như chuối Già (Gros Michel - AA), chuối Sứ (Silk - AAB), chuối Cau (Lady Finger - AAB), chuối Tây (ABB) và Bluggoe (ABB); Chủng 3 gây hại ở các loài thuộc chi Heliconia (họ chuối pháo) và Chủng 4 (Tropical Race 4 - TR4). Đây là chủng nguy hiểm và đáng lo ngại nhất hiện nay. TR4 không chỉ gây hại trên chuối tiêu (AAA) mà còn trên tất cả các giống mẫn cảm với chủng 1 và chủng 2, đe dọa trực tiếp đến chuối tiêu - giống chuối chủ lực cho xuất khẩu.

Trước nguy cơ lây lan nhanh và quy mô toàn cầu của TR4, nhiều vùng trồng chuối tiêu đã bị hủy diệt hoàn toàn, buộc nông dân phải chuyển sang cây trồng khác. Kết quả điều tra tình hình bệnh của Cục Bảo vệ thực vật (từ tháng 10/2018 - tháng 1/2019) tại 12 tỉnh cho thấy, có 246/863 điểm xuất hiện TR4, khẳng định mức độ lây lan nghiêm trọng của chủng nấm này tại Việt Nam.

Bệnh vàng lá héo rũ cây chuối, còn gọi là bệnh Panama.

Bà Tô Thị Nhã Trầm, Công ty CP Nông nghiệp Unifarm cho biết, đơn vị của bà đã từng bị bệnh Panama hoành hành trên cây chuối, gây thiệt hại hàng chục tỷ đồng. Theo đó, dịch bệnh Panama do TR4 bắt đầu xuất hiện rải rác tại nông trường từ năm 2018 và bùng phát mạnh vào năm 2019.

Biểu hiện của cây chuối bị nhiễm bệnh héo rũ Panama thường có hiện tượng vàng lá, lan dần từ lá già đến các lá non, từ bìa lá lan vào gân lá. Lá bị bệnh thường héo, cuống gãy và treo trên thân giả, đôi khi cuống lá cũng bị gãy ở phần giữa phiến lá. Cắt ngang thân giả của cây sẽ thấy các bó mạch dẫn có màu nâu vàng. Cắt ngang củ chuối có các đốm màu vàng hoặc đỏ nâu và bốc mùi hôi.

Trước tình hình đó, đơn vị phải thành lập tổ chuyên gia để đánh giá, giám sát, phát hiện và xử lý kịp thời cây nhiễm bệnh. Unifarm cũng triển khai đồng bộ nhiều biện pháp phòng chống như thiết lập hàng rào sinh học nghiêm ngặt với hệ thống khử trùng tại tất cả cổng ra vào, quy trình bắt buộc cho công nhân nhằm hạn chế lây nhiễm chéo, cùng quy trình khảo sát và xử lý sớm cây bệnh.

Tuy nhiên, các biện pháp hóa học và sinh học đều không hiệu quả khi vùng trồng đã nhiễm bệnh Panama. Unifarm xác định, việc chọn tạo ra giống chuối có khả năng chống chịu bệnh là giải pháp căn cơ và cấp thiết nhất đối với Việt Nam.

Đột phá trong chọn tạo giống giúp kháng bệnh Panama trên chuối

Trước tình hình bị bệnh Panama gây thiệt hại nặng trên cây chuỗi, Unifarm đã thành lập tổ chuyên gia để đánh giá, giám sát, phát hiện và xử lý kịp thời cây nhiễm bệnh. Unifarm cũng triển khai đồng bộ nhiều biện pháp phòng chống như thiết lập hàng rào sinh học nghiêm ngặt với hệ thống khử trùng tại tất cả cổng ra vào, quy trình bắt buộc cho công nhân nhằm hạn chế lây nhiễm chéo, cùng quy trình khảo sát và xử lý sớm cây bệnh.

Tuy nhiên, các biện pháp hóa học và sinh học đều không hiệu quả khi vùng trồng đã nhiễm bệnh Panama. Unifarm xác định, việc chọn tạo ra giống chuối có khả năng chống chịu bệnh là giải pháp căn cơ và cấp thiết nhất đối với Việt Nam.

Trong giai đoạn 2018-2020, tổ chuyên gia Unifarm đã tiến hành nuôi cấy mô bằng những cá thể chuối vẫn sinh trưởng tốt trong vùng nhiễm bệnh nặng. Tiếp đó, những cá thể này được xử lý đột biến có kiểm soát và khảo nghiệm nghiêm ngặt, từ đó phát triển thành công giống chuối UNI 126. Đây là giống có khả năng chống chịu bệnh Panama TR4 từ 95% - 98%, năng suất đạt 50-65 tấn/ha/vụ và hiện đã được mở rộng trồng trên hơn 1.500 ha tại Unifarm và các đơn vị liên kết.

Để bảo vệ thành quả khoa học và kinh doanh, Unifarm đang tiến hành khảo nghiệm DUS (đặc tính, độ đồng nhất và độ ổn định) cùng Viện Nghiên cứu Cây ăn quả miền Nam để hoàn tất việc xin cấp văn bằng bảo hộ sở hữu giống.

Chia sẻ kinh nghiệm của Philippines, TS. Mary Grace B. Saldajeno, chuyên gia của Tập đoàn Dole cho biết, để phòng, ngừa bệnh Panama, Dole áp dụng chiến lược quản lý tổng hợp. Trọng tâm là phòng ngừa và loại trừ sớm: đào tạo kỹ năng nhận diện triệu chứng, nhổ bỏ và tiêu hủy cây bệnh, sử dụng cây giống sạch bệnh được nhân bằng nuôi cấy mô, đồng thời tuân thủ nghiêm ngặt các biện pháp kiểm dịch và an ninh sinh học để ngăn chặn TR4 lây lan.

Các biện pháp canh tác được triển khai đồng bộ, bao gồm sử dụng các dòng chuối có khả năng chống chịu (từ biến dị soma, chọn lọc tự nhiên, lai tạo tăng tốc hoặc gây đột biến), tăng cường vệ sinh đồng ruộng, quản lý nước và hệ thống thoát nước tại vùng dễ úng. Việc sử dụng vật liệu phủ hữu cơ và compost có tính ức chế giúp cải thiện hệ vi sinh vật đất cũng được chú trọng.

Bên cạnh đó là các biện pháp cơ học - vật lý như khử trùng dụng cụ, thiết bị, lắp đặt bể rửa chân, bể khử trùng bánh xe và các chốt kiểm soát an ninh sinh học. Kiểm soát sinh học được tăng cường thông qua bổ sung vi sinh vật có lợi và sử dụng các sản phẩm sinh học thương mại. Hóa học chỉ đóng vai trò hỗ trợ, chủ yếu phục vụ vệ sinh, an toàn sinh học và cải tạo đất để tạo điều kiện bất lợi cho nấm TR4.

Về lâu dài, TS. Mary Grace B. Saldajeno cho rằng, phát triển giống chuối kháng bệnh là hướng đi then chốt. Hiện nay, các phương pháp như biến dị soma, lai tạo truyền thống, gây đột biến, lai tạo tăng tốc và chỉnh sửa gen đang được triển khai trên toàn cầu. Trong đó, chỉnh sửa gen được xem là bước tiến quan trọng nhờ khả năng thay đổi có mục tiêu gen của cây mà không đưa gen lạ vào, giúp tăng khả năng kháng bệnh và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Tuy vậy, các giống chuối kháng bệnh vẫn còn nhiều hạn chế, khi phần lớn chỉ đạt mức chịu đựng chứ chưa miễn nhiễm hoàn toàn, hiệu quả phụ thuộc điều kiện sinh thái, đồng thời còn đối mặt với rào cản thị trường, quy định quản lý và nguy cơ mầm bệnh tiếp tục thích nghi trong tương lai.

Còn theo TS. Chih-Ping Chao, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chuối Đài Loan (Trung Quốc), thay vì tiếp tục mở rộng diện tích sang vùng mới để bù sản lượng - một con đường làm tăng nguy cơ phát tán mầm bệnh - Philippines quyết định phục hồi vùng nhiễm bằng giống có khả năng chống chịu. Giống Formosana (GCTCV-218), được phát triển từ biến dị soma (thay đổi về đặc tính di truyền hoặc hình thái xảy ra ở tế bào sinh dưỡng của cây trồng, thường gắn với nuôi cấy mô và có tính ổn định di truyền) của Cavendish, do Viện Nghiên cứu Chuối Đài Loan (TBRI) xây dựng, phát triển.

Dữ liệu cho thấy GCTCV-218 và GCTCV-219 có tỷ lệ cây nhiễm TR4 rất thấp trong các lô trồng thương mại đã nhiễm bệnh nặng. Giai đoạn 2012-2015, nhiều lô GCTCV-219 gần như không nhiễm bệnh, trong khi giống Cavendish phổ biến như Grand Naine có tỷ lệ nhiễm lên tới 87% trong cùng điều kiện. Dù năng suất và một số chỉ tiêu nông học chưa đạt so với giống mẫn cảm, các giống mới được đánh giá đủ khả năng khôi phục sản xuất, đặc biệt ở những khu vực không thể luân canh cây trồng.

Đến năm 2025, tổng diện tích chuối Cavendish nhiễm TR4 được phục hồi bằng giống Formosana tại Philippines đã vượt 10.000 ha. Kết quả này có được một phần nữa là nhờ các biện pháp quản lý sức khỏe cây trồng.

Trước hết là kiểm soát sinh học và kỹ thuật tiêu hủy cây bệnh tại “điểm nóng”, kết hợp xử lý mô thực vật sau chặt để hạn chế nguồn lây. Các biện pháp ngăn vi khuẩn tái xâm nhập cũng được áp dụng như hàng rào sinh học, khử trùng phương tiện và thoát nước bề mặt.

Một điểm then chốt khác là giống. Giống sử dụng được nuôi cấy mô, giúp cắt đường lây nhiễm phổ biến nhất của TR4 là qua vật liệu trồng không kiểm soát. Các nhà khoa học cũng khuyến nghị người trồng có thể cân nhắc thêm phương pháp luân canh chuối với lúa nước hoặc khoai môn để hạ mật độ nấm trong đất, cải tạo đất bằng vật liệu hữu cơ, hoặc che phủ và trồng xen nhằm hạn chế xói mòn và lây lan qua dòng chảy.

So với Philippines, Việt Nam đối mặt thách thức tương tự nhưng ở quy mô nhỏ và phân tán hơn. Ngành chuối trong nước tăng trưởng, song tỷ lệ phụ thuộc vào nhóm dễ mẫn cảm như Cavendish khá lớn, khiến nguy cơ rủi ro dài hạn. Các nghiên cứu trong nước đã chọn lọc được một số dòng có khả năng chống chịu trung bình, như GL3-5 từ biến dị soma của Williams, được đánh giá đạt yêu cầu về nông học và chất lượng sau quá trình khảo nghiệm tại miền Bắc.

Theo BÌNH MINH/ DÂN VIỆT